تحلیل گونه های تزاحم در دانش فقه و اخلاق با تأکید بر تزاحم اهتمامی (اشتغالی) در حوزه اخلاق

نویسندگان:
فتح الله نجارزادگان، محسن شکوه بخش، محمد عالم زاده نوری، محمدکاظم رحمان ستایش

یکی از مسائل مهم دانش اصول فقه که در فقه و اخلاق کاربرد فراوانی دارد، مبحث «تزاحم»است. با توجه به تفاوت حوزه فقه و اخلاق، تزاحمی که در حل مسائل اخلاقی مطرح است، در تعریف، تقسیم و مرجّحات با تزاحم مطرح در دانش فقه اختلاف قابل توجهی دارد.
در این تحقیق اولا در صدد طراحی چهارچوب نوینی برای مسأله تزاحم در اصول «فقه الاخلاق» هستیم. ثانیا برای حل برخی از مسائل اخلاقی که در تبیین سبک زندگی اسلامی سهم قابل توجهی دارند، گونه جدیدی از تزاحم به نام «تزاحم اهتمامی (اشتغالی)» مطرح می‌شود.
در این نوع تزاحم، بر خلاف تزاحم حکمی مکلف برای انجام دو تکلیف متزاحم قدرت دارد؛ اما بایسته نیست یا نمی‌تواند برای هر دو تکلیف به یک اندازه زمان و توان صرف کند.
در نتیجه باید اهتمام خود را بر کار اهم متمرکز کند. به نظر می‌رسد با بررسی نصوصی که در صدد ارزش‌گذاری اعمال هستند، کلید فهم برخی از روایات استفاده از تزاحم اهتمامی است. از آنجا که اینگونه از تزاحم در قلمرو دانش اخلاق تعریف می‌شود و مرجّحات آن با مرجّحات تزاحم حکمی متفاوت است، نتایج آن در برخی موارد، با خروجی تزاحم حکمی در فقه اختلاف دارد.

مطالعه بیشتر