سیر مطالعاتی اخلاق اسلامی

انسان تنها موجودی است که به اذن پروردگار، اختیار معماری شخصیت خویش را به دست دارد و می‌تواند ابعاد وجودی و جایگاه خود را در میان سایر موجودات تعیین کند. خدای متعال انسان را آفریده تا با قدم اراده به سوی او حرکت کند و به مقام قرب و وصال و خلیفه‌اللهی دست یابد. انسان از سه بعد عقل و قلب و جوارح تشکیل شده است. آموزه‌های آسمانی اسلام نیز مسیر حرکت به سوی خدا را با توجه به سه بعد وجودی آدمی، در سه بخش عقاید، اخلاق و احکام عملی نشان داده است.

در این میان اخلاق اسلامی، نظامی ارزشی و هنجاری را می‌نمایاند که انسان موظف است اعمال و منش خود را بر اساس آن تنظیم کند و جهت‌یابی کمال و فلاح و تعالی را در قالب بایدها و نباید‌ها و خوب‌ها و بدها از آن دریافت نماید. تردد آدمی در میانۀ مسیر بلند اسفل‌السافلین تا اعلی‌علیین ‌ویژگی انسان نسبت به دیگر آفریدگان خدا است. انسان، مرهون خصال خوب و بد خویش است. با آنها زندگی می‌کند، می‌اندیشد، قضاوت می‌کند، تصمیم می‌گیرد و رفتار می‌کند با همین‌ ویژگی‌ها می‌میرد و محشور می‌شود و در نهایت، خوشبختی یا بدبختی‌اش بر اساس همین‌ صفات رقم می‌‌خورد.

قرآن کریم پس از یازده سوگند مهم به خالق و مخلوق و زمین و آسمان و ماه و خورشید و نفوس انسانی، می‌گوید: «آن کس که نفس خویش را تزکیه کند رستگار شده و آن کس که آن را آلوده سازد مأیوس و ناکام گشته است! «قَدْ افْلَحَ مَنْ زَکَّاها وَقَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها». هم‌چنین در قرآن کریم، توجّه به امر تزکیه و اصلاح نفوس بشری از جمله مهم‌ترین وظایف انبیای الهی دانسته شده است.

این تأکیدهای بی‌نظیر دلیل روشنی است بر اهمّیتی که قرآن برای پرورش اخلاقی و تزکیۀ نفوس قائل است. بی‌شک اصلاح انسان‌ها و جوامع و نجات آنان از مشکلات و مفاسد در پرتو ترویج اخلاق به معنای واقعی تحقق می‌یابد.

مهم‌ترین فایدۀ علم اخلاق، هدایت ارادۀ انسان‌ها به سوی خوبی‌ها و کمالات و تحقق فضایل انسانی و دوری از پلیدی‌ها است؛ علمای بزرگ، مهم‌ترین فایدۀ این علم را تغییر یا تکمیل اخلاق و تحوّل روحی آدمیان ذکر کرده‌اند. بعضی از فایده‌های دیگر علم اخلاق عبارت است از: ۱. تعدیل خواسته‌های انسانی و ارائۀ آرمان‌های بلند به او؛ ۲. تقویت بُعد معنوی روح انسان؛ ۳. ارتقای انگیزه‌های اخلاقی؛ ۴. حفاظت از ایمان و باورهای الهی؛ ۵. دور ساختن افراد از عیب و نقص و رساندن آنها به مکارم اخلاقی؛ ۶. مهار نیروهای سرکشِ نفس و تقویت آنها در مسیر حکمت و کرامت‌های اخلاقی، به ویژه تقوای الهی.

علاوه بر این اخلاق اسلامی در تنظیم حیات اجتماعی نیز نقش‌آفرین است و با ناملایمات، بی‌عدالتی‌ها، تبعیض‌ها، لاابالی‌گری‌ها و دیگر آسیب‌های اجتماعی مقابله می‌کند. در نظام اخلاقی اسلام، حقوق و امنیت و کرامت همه شهروندان حفظ می‌شود. صداقت، امانت، ایثار، بخشش، بزرگواری، مسئولیت‌پذیری و… از مشخّصه‌ها و اصول خدشه‌ناپذیر است. همچنین زیاده‌روی در مصرف، اتراف و احتکار، حیله و مکر، استثمار و بهره‌کشی ظالمانه، فقرزایی، خیانت و… در نظام اخلاقی دینی محکوم و ناموجه است.

با توجه به کمین شیطان بر سر راه جویندگان راه خدا و کمال انسانی، مناسب است برخی از شاخصه‌های اخلاق واقعی و مورد نظر اسلام را به طور خلاصه بیان کنیم:

• مطابقت آموزه‌ها و شیوه‌ی بیان با کتاب و سنت؛
• رشد هماهنگ و متوازن استعداد‌های اخلاقی و پرهیز از افراط و تفریط؛
• توجه به تربیت اخلاقی و تأکید بر مشروعیت روش‌ها؛
• استفاده از تجربیات علمی پیشگامان و پیشکسوتان در تهذیب اخلاق به ویژه بهره‌گیری از هدایت استادان مهذب، معتدل و مورد تأیید بزرگان حوزه؛
• پرهیز از مرید و مرادبازی در اخلاق و پرهیز از کسانی که به خود دعوت می‌کنند؛
• توجه به تأثیر متقابل حوزۀ ‌اندیشه، ملکات نفسانی و رفتار بر یکدیگر؛
• توجه به جایگاه عقل، گرایش‌های فطری و تجربیات عملی در تفسیر و عمل به مفاهیم اخلاقی؛

اخلاق یکی از شاخه‌های علوم اسلامی است که از زمان شکل‌گیری آن تاکنون صدها کتاب در آن به روش‌های مختلف (عقلی، شهودی، نقلی و تلفیقی) تألیف شده است. حوزه‌های علمیه از آغاز به اخلاق اهتمام داشته و درس‌های پررونق فراوانی به خود دیده است. علاوه بر درس‌های اخلاق که منبر موعظه و ذکر و مجلس تربیت و تحول نفوس محسوب می‌شوند در سال‌های اخیر توجه به دانش و معرفت اخلاقی و اخلاق نظری اسلامی نیز در حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌های کشور بیشتر شده است. همچنین رشتۀ اخلاق اسلامی به عنوان یک گرایش تخصصی در حوزه‌های علمیه دایر است.

هدف از ارایه این ‌سیر مطالعاتی عبارت است از:‌

• آشنایی با منابع قرآنی و روایی اخلاق اسلامی (قرآن و تفاسیر، روایات و شروح آن، ادعیه و زیارات، سیرۀ پیشوایان معصومD)؛
• آشنایی عمومی با گستره معارف و میراث اخلاقی مسلمین و مکاتب اخلاق اسلامی (فلسفی، عرفانی، نقلی، تلفیقی)؛
• آشنایی با آداب اسلامی؛
• آشنایی با دستورالعمل‌های اخلاقی بزرگان و اندرزنامه‌ها؛
• انگیزه‌سازی برای اقدام عملی در سلوک اخلاقی و پرورش نفوس؛
• زمینه‌سازی برای کشف استعدادهای اخلاقی و تربیت مربی و پژوهش‌گر اخلاق و تربیت اسلامی.

ویژگی‌های این سیر مطالعاتی به شرح زیر است:

• تلاش شده این سیر در سه مرحله تنظیم شود تا علاقه‌مندان با توجه به استعداد و سوابق مطالعاتی خود مرحله‌ی مورد نظر را به اتمام رسانند؛
• در برخی موارد کتاب‌هایی تقریباً هم‌تراز معرفی شده تا مخاطب مخیّر به مطالعه یکی از آنها باشد؛
• سیر کتاب‌ها از آسان به مشکل و از عمومی به تخصصی است؛
• به دلیل وجود سطوح مختلف، این برنامه برای استفادۀ طلاب جدیدالورود تا فضلای سطوح عالی و مدرسان ارجمند مفید است. دانشگاهیان و سایر اقشار فرهیخته نیز می‌توانند از آن بهره گیرند؛
• برخی از منابع درسی حوزه نیز در این سیر معرفی شده است؛ زیرا ممکن است برخی آنها را نخوانده باشند؛
• ترکیب کتاب‌ها به گونه‌ای است که هم دانش‌افزایی کند و هم انگیزه‌بخش و اثرگذار باشد و در هر سطح به انگیزه، دانش و مهارت توجه شده است؛
• تلاش شده در بعد معرفتی و دانشی، به علوم مرتبط با اخلاق به صورت جامع توجه شود؛
• از معرفی موارد مشکوک یا مورد اختلاف مانند عرفان‌های غیر شرعی یا جریان‌های تصوف، پرهیز شده است؛
• آداب و زیّ طلبگی مورد توجه خاص قرار گرفته است؛
• منابع معرفی شده، از میان آثار موجود است و ممکن است در آینده آثار بهتری نیز منتشر شود که در بازنگری‌های بعدی معرفی خواهند شد؛
• اگر نام برخی از کتاب‌ها در این سیر دیده نمی‌شود، به معنای نفی ارزش آنها نیست، بلکه برای رعایت اختصار، به ارائۀ تعداد محدودی بسنده شده است؛ با این امید که همین مقدار نظر علاقه‌مندان را تأمین کند و با مطالعۀ منابع پیشنهادی با کتاب‌های دیگر نیز آشنا شوند.

موضوعات این سیر مطالعاتی در نه بخش به شرح زیر معرفی شده است:

1. آشنایی با علوم و منابع اخلاقی؛
2. انسان‌شناسی قرآنی و روایی؛
3. فلسفۀ اخلاق و اخلاق کاربردی؛
4. آداب و اخلاق بندگی، فردی و اجتماعی؛
5. تربیت اخلاقی؛
6. سیرۀ اسوه‌های اخلاقی(معصومان، عالمان و مجاهدان)؛
7. آداب و اخلاق خانوادگی؛
8. آداب و اخلاق طلبگی؛
9. اخلاق در متون ادبی.

سیر مطالعاتی پیش‌رو، حاصل گفت‌وگوهای طولانی اساتید محترم حجج الاسلام و المسلمین آقایان محمد عالم‌زاده نوری، هادی صادقی، محمدتقی سبحانی‌نیا، هادی حسین‌خانی، حمید ملکی و صاحب‌نظران دیگری است که به همت و نظارت معاونت تهذیب و تربیت حوزه‌های علمیه تدوین شده است.

مطالعه بیشتر