تربیت آرمانی توحیدی؛ نظریه تربیتی پشتیبان و ایده محوری معاونت تهذیب

نویسنده: محمد عالم زاده نوری

تقریظ استاد ارجمند آیت‌الله سید یدالله یزدان‌پناه

بسم الله الرحمن الرحیم

تربیت انسان و جامعه در مسیر کمال، از بزرگ‌ترین دغدغه‌های انبیای الهی است. بی‌تردید «کمال» در نسبت درست فرد و جامعه با خدای متعال، رقم می‌خورد و همه ساحت‌های عالم انسانی را در بر می‌گیرد. حقیقاً بندگی و توحید همه ابعاد وجود انسان از ظاهری‌ترین مراحل تا باطنی‌ترین، از فردی‌ترین حالات تا اجتماعی‌ترین، از کوچک‌ترین امور تا بزرگ‌ترین وقایع حاکمیتی و راهبری و یا بالاتر، جهات تمدنی و جهانی را شامل می‌گردد.

انبیای الهی کمر همت بسته‌اند تا همگان را برای همه این ساحت‌ها تربیت کنند؛ اما اینجا پرسشی اساسی مطرح است و آن اینکه این امور متکثر چگونه در حرکت انبیا کنار هم سامان می‌یابند؟ راهبرد اساسی حرکت آنان چیست؟

از یک منظر مشاهده می‌کنیم این راهبرد به شدت توحیدی است و بر تربیت ایمانی استوار است و در قله‌هایش بر پرورش موحدان و بسط بندگی ناب تکیه شده است و از سویی این راهبرد به غایت اجتماعی است و داعیه تغییر اساسی جامعه و تشکیل نظام اجتماعی بر محور بندگی و توحید را دارد و از سوی دیگر از همین مجرا خود را به همه حوزه‌های فردی و مجاری جزئی می‌کشاند و همه وجود انسان را در راستای تقرب به حق سبحانه سامان می‌دهد: «وَ لَقَد بَعَثنا فی‏ کُلِّ أُمَّهٍ رَسُولاً أَنِ اعبُدُوا اللَّهَ وَ اجتَنِبُوا الطَّاغُوت»‏ (سوره نحل، آیه ۳۶).

به‌ هر روی این التفات به راهبرد انبیا، باید در همه شئون و ساحت‌های تربیتی نمایان گردد. کتاب «تربیت آرمانی توحیدی» نگاشته فاضل متقی و صاحب اندیشه، معاون تهذیب و تربیت حوزه‌های علمیه حضرت حجت‌الاسلام والمسلمین عالم‌زاده نوری‌^{حفظه‌الله} در این زمینه می‌تواند بسیار راه‌گشا باشد.

این اثر توانسته است پرسش عمیقی را درباره افق تربیتی اصلی در همه حوزه‌های متکثر طرح کند. نفس توجه به این پرسش از سویی و پرداختن به پاسخ درخور از سوی دیگر و نیز بسط و شفاف‌سازی این افق تربیتی از سوی سوم و چگونگی حرکت به سمت آن از سوی چهارم این اثر را در این زمینه ارزشمند و بی‌بدیل ساخته است. حقیقت این است که این دست تاملات باید فراوان صورت گیرد تا به عمق مساله بتوان راه برد و با بصیرت کامل در این مسیر گام برداشت.

تربیت موحدان بصیر، عالم و مجاهد که به اقدام اجتماعی برخیزند، گام نهادن در مسیر حرکت انبیای عظام است و این عده، وارثان برجسته پیامبران به شمار می‌آیند. در این راستا تربیت معنوی و توحیدی باید به شدت مورد توجه باشد و بر معرفت‌آموزی و تلاش علمی هم باید حقیقتاً پای فشرد و البته حاصل کار باید سمت و سوی مأموریت اجتماعی و تحول‌آفرینی و تمدن‌سازی داشته باشد. روش‌های جمع سالم میان این سه را باید به عنوان قله کار به همگان معرفی کرد.

در پایان برای مولف گرانقدر این اثر توفیقات بیشتر را آرزو می‌کنم.

۹ ذی‌القعده ۱۴۴۵ برابر با ۲۹/ ۲/ ۱۴۰۳

سید یدالله یزدان‌پناه

این اثر

به شکل فشرده، آنچه در این اثر، به عنوان راهبرد یا الگوی حاکم تربیت عرضه می‌شود «ارایه آرمان و افق معنایی در ساحت فردی و جمعی» است که «انسان مؤمن مجاهد ولایت‌مداری رو به سوی آن افق مطلوب» را تحویل می‌دهد و وظیفه متربی در این افق معنایی «سلوک ایمانی مجاهدانه در بستر ولایت طولی و عرضی به سوی آن افق آرمانی» است؛ طبعاً صورت حوزوی این الگو، عالم اسلام‌شناسی است که این ویژگی‌ها را داشته باشد. این موضوع را در ادامه توضیح خواهیم داد.

این نگاه کلان یک‌پارچه، اندیشه پشتیبان و ایده محوری در «تربیت طلبه عصر انقلاب اسلامی» است که از آیات و احادیث اهل بیت: و فرهنگ اسلام ناب محمدی اخذ شده و عمدتاً توسط احیاگر اسلام ناب، امام خمینی; و ناخدای کنونی نهضت اسلامی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای تبیین شده است؛ البته این فرانظریه که پی‌رنگ فعالیت‌های تربیتی و چتر شاملی برای همه اقدامات در همه ساحت‌ها و ابعاد است، به عصر انقلاب اسلامی منحصر نیست؛ بلکه از ‍طلوع آفتاب اسلام تا دامنه قیامت صادق است؛ اما به جهت احیای آن در گفتمان انقلاب اسلامی، مناسب است آن را به انقلاب اسلامی نسبت دهیم.

راهبرد آرمان‌گرای توحیدی ولایی، جهت‌گیری کلان فعالیت‌های تربیتی را معلوم می‌کند و رنگ متفاوتی بر آن می‌زند. دستگاه تربیتی پیامبر اکرم۶ که سلمان و ابوذر و عمار تحویل می‌دهد با نظامات تربیتی دیگر در همین نگاه شامل متفاوت است. این نظام تربیتی در جریان انقلاب اسلامی و حماسه دفاع مقدس، به همّت امام خمینی; احیا شد و فراورده‌های بی‌نظیری مانند همّت و سلیمانی و حوزویانی مانند شهید ردانی‌پور و میثمی تحویل داد.

امام خمینی معمار کبیر انقلاب اسلامی را به‌حق می‌توان «امام آرمان‌های اسلام» نام نهاد. امام خمینی برای اسلام زنده بود، برای اسلام نفس کشید، برای اسلام مجاهدت کرد و برای اسلام جان داد و به ما آموخت که همه زندگی خود را برای اسلام رقم بزنیم. کلیدواژه «اسلام عزیز» در بیان و بنان آن حکیم بزرگ، بسیار توجه‌برانگیز است. این ترکیب خاص از شدت عشق و علاقه او به اسلام پرده برمی‌دارد و رابطه عمیق وجودی و عاطفی او را با اسلام نشان می‌دهد. راهبر کنونی انقلاب حضرت آیت‌الله خامنه‌ای نیز مفسر ژرف‌اندیش و خوش‌بیان اندیشه امام است که به عمق نگاه او امتداد و جلا بخشیده است؛ بنابراین حقّ بزرگ این دو شخصیت آرمانی معاصر در ساخت پیکره اصلی این کتاب مشهود و محفوظ است؛ گرچه صورت‌بندی و عنوان‌گذاری این کتاب اندکی متفاوت است و در آن نوآوری‌هایی به‌کار رفته است.

در این کتاب ذیل عنوان «تربیت آرمانی توحیدی» سه کلیدواژه اصلی توحید، جهاد و ولایت که عمده‌ترین واژه‌های قرآنی هستند طرح شده است. توحید و جهاد در بیانات امامین انقلاب مشروح و مبسوط آمده است. ساختار اصلی بحث ولایت هم برگرفته از بخش چهارم کتاب طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن اثر ماندگار رهبر معظم انقلاب است که البته در اینجا نوآفرینی و تشریح شده است.

محتوای این کتاب نظریه پشتیبان معاونت تهذیب حوزه‌های علمیه است که به عنوان قانون اساسی و چارچوب راهنمای تربیت طلبه در عصر امام خمینی بر اساس گفتمان انقلاب اسلامی و معارف اصیل اسلام ناب محمدی با نگاه توحیدمحور و تمدن‌گرا عرضه شده است و خودسازی را به جامعه‌پردازی و تمدن‌سازی پیوند می‌زند. حوزه علمیه برآن است که این اندیشه را در تار و پود دستگاه آموزشی، تربیتی و مدیریتی خود جاری سازد.

می‌توان این کتاب را امتدادی برای کتاب دیگر نویسنده با عنوان راهبرد تربیت اخلاقی در قرآن کریم دانست؛ زیرا آنچه اینجا آمده به واقع بسط و تفصیل محتوای همان اثر است؛ گرچه ادبیاتی به ظاهر متفاوت دارد. خواننده هوشمند به سرعت درمی‌یابد که مفاد این اثر با آن کتاب تهافتی ندارد؛ بلکه صورت ارتقایافته و تکمیل‌شده همان است. در آن کتاب به استناد قرآن کریم، «ایمان و عمل» به عنوان راهبرد اصلی تربیت معرفی شده بود. در این اثر، «ایمان و عمل» به «آرمان و قیام» بدل شده است. «آرمان» همان افق نهایی توحید و صورت عالی «ایمان» است و «قیام» فرد اعلای «عمل»؛ بنابراین دستاورد نهایی هر دو کتاب، یکی است گرچه در دو لایه طولیِ مترتب، ارائه شده‌اند. پس از این خواهیم گفت که تربیت آرمانی، آرمان تربیتی را محقق می‌سازد و نمونه اعلای انسان را عرضه می‌کند.

مؤلف سال‌ها بلکه دهه‌هاست که دغدغه‌مند هندسه تربیت اسلامی در قالبی منسجم، جامع، یک‌پارچه، عقلانی و منظومه‌ای با رویکرد روشمند و مبتنی بر منابع اصیل اسلامی، در هماوردی با نظامات رقیب و در مقیاس تمدن‌سازی بوده است و این اثر شاهدی است که گمشده خود را – البته در ابعاد کلی و حدود کلان – در اندیشه بزرگ‌مردان انقلاب اسلامی یافته است و خدای کریم را شاکر است که زیرساخت اصلی نرم‌افزار «تربیت انسان انقلاب اسلامی» یا «تربیت طلبه تراز عصر تمدن‌سازی» را با بهره‌گیری از بنان و بیان امامین انقلاب عرضه کرده است.

مخاطب

این کتاب اولاً برای فضای مدارس علمیه و خطاب به مدیران عالی، مسئولان و مربیان طلاب نوشته شده است و سند پشتیبان تربیتی برای حوزه‌های علمیه به شمار می‌رود. در مرتبه بعد خود طلاب علوم دینی در جایگاه متربی می‌توانند از این کتاب بهره گیرند؛ البته روشن است که محتوای آن، بیانگر نظام تربیت دینی و قرآنی است و گرچه در متن بر مخاطب حوزوی تطبیق داده شده است؛ اما به طلاب حوزه علمیه و نهاد عالمان دین اختصاص ندارد و بر دیگر اقشار و اصناف اجتماعی در جامعه ایمانی نیز جاری است.

مطالعه بیشتر